Tafiti zote duniani zinasema wazi kuwa binadamu yeyote
anajifunza na kuelewa kikamilifu anapofundishwa kwa lugha anayoijua
zaidi. Na uwezo wa kujenga utambuzi na kukuza vipawa umo ndani ya mila
na desturi asilia zinazofungamana moja kwa moja na lugha mama
inayomiliki maarifa na michepuo ya akili.
Kufundishwa kwa lugha asiyoielewa vizuri kunamzuia
binadamu kumiliki maarifa ya kukuza michepuo ya akili. Kweli atasoma,
atapata cheti, digrii, lakini maarifa na ubunifu viitabaki nje ya
utambuzi wake.
Ndiyo maana nchi zote zilizoendelea wanafundisha
watu wao kwa lugha zao. Huwezi kubuni kwa kutumia lugha ya jirani,
huwezi kufikiri kwa kutumia lugha ya kukopa, kuwezi kuvumbua kwa kutumia
lugha ya kigeni. Ni ndoto!
Mwalimu wa lugha, mtafiti na mtetezi wa lugha
Profesa Martha Qorro, siku zote kupitia tafiti nyingi alizofanya amekuwa
akisisitiza manufaa ya kutumia lugha ya taifa kufundishia vijana wetu.
Ili mwanafunzi afike ngazi ya juu kabisa ya
uelewa, ni lazima maarifa yapitie kwenye lugha anayoijua vizuri.
Vinginevyo atakuwa anajifunza juu juu tu na kuishia kwenye uelewa wa
hatua ya mwanzo tu. Hatua za uelewa ziko kama ifuatavyo:
Hatua ya kwanza, uwezo wa lugha ya ‘kuombea maji’.
Akilazimika kujifunzia lugha katika ngazi hii mzungumzaji inabidi
akariri karibu kila kitu kwa kuwa ana uelewa mdogo. Huchukua muda mrefu
kuelewa mambo madogo kwa kuwa lugha ni kikwazo. Haoni uhusiano kati ya
maisha yake na mambo yale anayofundishwa au anayoelezwa shuleni. Masomo
humchosha na mawazo huhama darasani.
Hatua ya pili, uwezo wa kumpa mtu maelekezo ya
namna ya kufika sehemu fulani. Uelewa wa juu juu wa mambo
yanayozungumzwa au kufundishwa kwa lugha hiyo. Tabia ya kukariri bado
inaendelea, ingawa imepungua kwa kiasi kikubwa. Uwezo wa kuandika
sentensi fupi fupi sahihi na kuuliza maswali rahisi. Kuna uwezekano
mkubwa wa kutoelewa au kuelewa vibaya maana iliyokusudiwa. Uhuru wa
fikra haupo!
Hatua ya tatu, uwezo wa kufikiri, kutafakari,
kujadili, kuchambua na kuchanganua masuala na dhana mbalimbali
yanayozungumzwa au kufundishwa kwa lugha husika. Mzungumzaji anakuwa na
uwezo mkubwa wa kutumia lugha kama nyenzo ya kuvumbua mambo mapya. Ana
uhuru wa kutumia lugha husika na yote atakayoelezwa katika kujikomboa
kimawazo.
Katika hatua hii, lugha siyo kikwazo katika
kuelewa, kupambana na changamoto za maisha. Hahitaji kukariri; bali
hutumia uelewa wake katika kujibu maswali au kutoa maelezo juu ya yale
anayoyaelewa. Ni katika hatua hii ya uelewa ndiyo wanafunzi wanapoweza
kujifahamu, kujitambua, kuwa mbunifu, kutumia fursa, kujiendeleza,
kutafiti na kutatua changamoto zinazomzunguka. Wanafunzi wetu wengi
shuleni na vyuoni hawafiki hatua hii. Ushahidi unaonyesha shule za
sekondari hawajifunzi na kupata maarifa kutokana na lugha. Kwa mfano,
tafiti nyingi (Mlama na Matteru 1978, Criper and Dodd 1984, Roy-Campbell
and Qorro 1987, Rubagumya, Jones and Mwansoko 1998, Qorro 1999,
Mwinsheikhe 2003, Puja 2003, Brock Utne 2004, Vuzo 2005) zimeonyesha
kuwa wanafunzi wengi katika shule za sekondari na vyuo nchini Tanzania
wana uwezo wa hatua ya kwanza au ya pili ya uelewa wa lugha inayotumika
kufundishia.
Kwa kung’ang’ania kutumia lugha wasiyoelewa,
tunawafundisha wanafunzi wetu kushindwa! Wengi wao wanajifunza
kutodadisi, kutofikiri, kutokuuliza maswali, kunakili na kukariri, kuwa
waoga, kutojiamini, kukubali kila hali na kukata tamaa kwa kauli ya
“yote maisha”. Ni vyema tukajiuliza, kuandaa vijana wasioweza kuelewa,
kujadili, kufikiri, kuchambua na kuchanganua masuala na dhana mbalimbali
zinazofundishwa ni kwa masilahi ya nani? Ni wazi kwamba tunahitaji
elimu ya kujikomboa na kwamba ili kufanikisha elimu ya kujikomboa
shuleni na vyuoni, ni lazima wanafunzi watumie lugha ambayo wao na
walimu wao wana uelewa wa hali ya juu.
Katika hali ambayo wanafunzi wana uelewa mdogo wa
lugha, wanafunzi wengi, hasa wasichana, huwa wanyonge na kwa muda mwingi
hunakili maandiko ya mwalimu (mengine yakiwa na makosa) kwa kadri
watakavyoweza kuyasoma. Maandiko hayo kwa sehemu kubwa wengi
hawayaelewi.
Badala ya kujifunza masuala ya msingi, wanafunzi
wanaishia kukariri maneno kwa lugha wasiyoelewa na muda mwingi unapotea
na ari ya kusoma inapungua. Elimu hii ya kunakili na kukariri haiwapi
uwezo wa kujikomboa bali huenda kinyume na makusudio.Kama tunataka maendeleo ya kweli, Waafrika ni lazima wachukue mamlaka
juu ya taratibu zinazotumika kuendesha elimu yao. Lazima wafundishe
watoto wao kwa lugha wanazoelewa ili kuwaandaa kuwa wadadisi wa kutafuta
majibu ya matatizo yanayoikabili jamii. Ikumbukwe kuwa lengo kuu la
elimu ni maendeleo siyo umahiri wa lugha fulani. Ni falsafa mbadala!
